ប្រវត្តិនៃពាក្យ និងការវិវត្តន៍
បញ្ហាប្រភពភាសាមនុស្សលោកនិយាយរួម រហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះមិនទាន់មានចម្លើយណាមួយ ច្បាស់លាស់ទេ គឺគ្រាន់តែជាទ្រឹស្តីឬយោបល់រួមរហូតដល់សន្មត់ ប៉ុណ្ណោះ។ រូបនិយមបដិសំយោគ បានចែងថា ភាសាកើតឡើងអាស្រ័យ ដោយតំរូវការរបស់សង្គម។ ដូចនេះ ភាសា គឺជាបាតុភូតរបស់ សង្គម។
១. ពលកម្មបងើ្កតនូវភាសា
ផើ្តមពីពលកម្ម ពិសេសពលកម្មរួម ក្រុមមនុស្សបុព្វកាលបានបងើ្កតឱ្យកើតឡើងនូវ បំណងក្នុងទំនក់ទំនង និងការត្រិះរិះ ពិចារណា។ ជាបណើ្តរៗស្របជាមួយនឹងការរីកចំរើននៃបាតដៃ និងដំណាក់កាលពលកម្ម មនុស្សបានចាប់ផើ្តម គ្រប់គ្រងត្រួតត្រា លើមជ្ឈដ្ឌានធម្មជាតិ។ ក្នុងទិសដៅធម្មជាតិ ជានិច្ចកាលមនុស្ស បានរកឃើញលក្ខណៈពិសេសថ្មី ដែលពីដើមរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ ពុំធ្លាប់បានយល់ដឹង។ ម្យ៉ាងទៀតការរីកចំរើននៃពលកម្មបានផ្តល់នូវលទ្ធផលសំខាន់ៗ និងចាំបាច់គឺ ចំណង ទំនាក់ទំនង រវាងសមាជិតនៃសង្គមដោយវិធីបងើ្កតឡើង នូវករណីជាច្រើនដើម្បីឱ្យមនុស្សជួយ សហប្រតិបត្តិការនោះ។ រួមសេចក្តីមកមនុស្សកំពុង ទទួលបាននូវ រូបភាពនោះដល់កំរិតមួយដូចគ្នា ហើយគេក៏មានប្រការច្រើនទៀត ដែលគប្បីត្រូវនិយាយ “ភាសា” ទើបអាចយល់គ្នាបាន។
២. ពលកម្មបងើ្កតលទ្ធភាពឱ្យភាសានូវរូបភាព
ភាសា គឺជាប្រព័ន្ធសញ្ញា បានន័យថាភាសាត្រូវតែមានឧបករណ៏សូរផង និង ផ្នែក ន័យផង។ ដូចនេះ ចង់បាន”ភាសា” មនុស្សចាំបាច់ត្រូវតែមានគ្រឿងប្រដាប់ បន្លឺសំលេងគ្រប់គ្រាន់ និងកត្តាបង្ហាញន័យផង។ ជាដំបូងពលកម្មជាបណើ្តរៗ បានធើ្វឱ្យ គ្រឿងប្រដាប់សំលេងរបស់មនុស្សបានល្អ សុក្រិត។ បន្ទាប់មកពលកម្មជំរុញកំរិតមនុស្ស ឱ្យវិវត្តឡើងនោះ គឺជាសភាពការណ៏ពីរយ៉ាង ដែលនាំឱ្យមនុស្ស សំរេចចិត្តបង្កើតនូវភាសាបាន។
ឧទាហរណ៍ ស្នូរជួរម៉ោង៧ និងស្នូរជួរ ម៉ោង១១ មានន័យខុសគ្នា។
ក. ភាសាផ្លាស់ប្តូរទៅតាមតំរូវការរបស់សង្គម
ក្នុងសង្គមដែលមានវណ្ណៈ ជាន់ថ្នាក់ផ្សេងៗ ប៉ុន្តែវណ្ណៈ ជាន់ថ្នាក់សង្គមតែងតែ ប្រើប្រាស់រួមនូវ ភាសាមួយដែលបំរើឱ្យគ្រប់ស្រទាប់វណ្ណៈទាំងអស់ក្នុងសង្គម។ ក្នុងដំណាក់កាលមួយសង្គមអាច ផ្លាស់ប្តូរ រូបភាពសេដ្ឋកិច្ចនយោបាយជា ច្រើនដង ប៉ុន្តែ តែងតែប្រើប្រាស់នូវភាសារួមមួយដូចគ្នា។ ត្រង់នេះហើយដែលជា ភាសាមិនដូចគ្នានឹង បាតុភូតសង្គមផ្សេងៗគ្នានេះទេ ភាសាខ្លួនឯងផ្ទាល់ គ្មានលក្ខណៈ វណ្ណះទេ ប៉ុន្តែការប្រើប្រាស់ភាសា អាកប្បកិរិយានៃការប្រើប្រាស់ភាសារបស់បុគ្គល ដែលនៅក្នុងស្រទាប់វណ្ណៈណាមួយ ពេលនោះហើយដែលគេឃើញថា ភាសា មានចរិតវណ្ណៈច្បាស់លាស់។ ភាសាមានរូបភាព អាស្រ័យដោយសំណូមពរទំនាក់ទំនង របស់មនុស្សក្នុងសង្គម។ ភាសាវិវត្តវាអាស្រ័យដោយសង្គមវិវត្ត និងកាន់តែមានរូបភាពប្លែកៗ សំបូរឡើងថែមទៀត។ ប៉ុន្តែកាលណាភាសាមានការវិវត្តខ្លាំង ពេលខ្លះភ្លេចគិតដល់ការបាត់បង់នៃភាសាខ្លួន។ ស្របគ្នានឹងវប្បធម៌ខ្មែរខដែលនាអំឡុងស.វទី១៩ ដល់ ២១នេះសង្កេតឃើញថា ខ្មែរមានការទទួលយកនូវវប្បធម៌បរទេស មកទាំងស្រុងដោយមិនបានយកមកសំយោគឱ្យស្របនឹងវប្បធម៌ជាតិខ្លួន មុនចេញផ្សាយទៅតាមប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយទាំងអស់ វត្តមានរបស់ទាំងនោះមាន(ម៉ូតសក់ សម្លៀកបំពាក់ ការតុបតែងខ្លួន អត្តចរិត និងការនិយាយស្ដី)ជាដើម។
៤៨.មុខងារភាសា
ភាសាមានមុខងារសំខាន់បីគឺ៖
- មុខងារបម្រាប់ពត៌មាន (បា្រប់ពត៌មានផ្សែងៗឱ្យដឹង)
- មុខងារសំណើរបញ្ជា (ជំរុញអ្នកដ៏ទៃឱ្យបំពេញកិច្ចការអ្វីមួយ)
- មុខងារសំដែងផ្លូវចិត្ត (បា្រប់ពត៌មានផងសំដែងមនោសព្ចោតនាផង)
ភាសាជាមធ្យោបាយនៃបណ្តូរទំនាក់ទំនង សំខាន់ជាងគេបំផុតរបស់មនុស្ស ប៉ុន្តែ មនុស្សមានមធ្យោបាយបណ្តូរទំនាក់ទំនងផ្សេងៗទៀតដូចជា៖ កាយវិការលំញាក់គឺ ជាមធ្យោយបាយខ្សត់ខ្សោយមិនជាក់លាក់ហើយមិនអាចសំដែង សញ្ញាណ អរូបិយបានទេ។ សិល្បះ (គ្មានសំដី ) ដូចជា ភ្លេង គំនូរ របាំ ជាដើមគឺជាមធ្យោបាយសំដែង សព្ចោតនា រំភើបហើយពុំអាចបញ្ជាក់ឱ្យបានច្បាស់លាស់ដែរ។ បែបនៃភាសាគេអាចចែកភាសាទៅតាមប្រវត្តិឬតាមបំរើបំរាស់ដូចជា៖
ក. ភាសាមេ គឺជាភាសាដើមឱ្យកំនើត ដល់ភាសាច្រើនទៀតក្នុងការវិវត្តខ្លួននៃប្រវត្តិសាស្រ្ត។
ឧទាហរណ៍់៖ អំបូរខ្មែរមន ជាភាសាមេ នៃភាសាខ្មែរ។
ខ. អំបូរញាតិ គឺជាភាសាទំាងទ្បាយណា ដែលបែកចេញមកពីភាសាមេជាមួយគ្នា។
ឧទាហរណ៍់៖ ភាសាខ្មែរ និងភាសាមនជាភាសាញាតិនឹងគ្នា។
គ. ភាសាកំណើត (មាតុភាសា) គឺភាសាដែលគេប្រើប្រាស់ ក្នុងប្រទេសកំនើតអ្នកនិយាយ ហើយអ្នកនិយាយបានចេះចាំតាំងពីកុមារមក។ ឧទាហរណ៍់៖ សុក កើតនៅស្រុក ខ្សាច់កណា្តល។ សុកនិយាយ ភាសាតាំងពីដឹងក្តីមកភាសាខ្មែរជាភាសា កំនើតរបស់សុក(នៅក្មេងជួបនឹងបរិយាកាសជុំវិញបែបណាគឺវាទទួលបែបនោះ)។
ឃ. ភាសារស់ ឬជីវភាសា គឺជាភាសាយាន្ត ដែលគេប្រើសព្វថ្ងៃក្នុងការប្រាស័យទាក់ទងគ្នា មាត់ក្តី តាមអក្សរក្តី នៅក្នុងប្រទេសផ្សេងៗ។ ភាសាខ្មែរជាភាសារស់ព្រោះពលរដ្ឋកម្ពុជាទូទំាងប្រទេសប្រើភាសានេះ ដើមី្បបា្រស្រ័យទាក់ទងគ្នាប្រចាំថ្ងៃ។ ឯភាសាវៀតណាម ភាសាទ្បាវ ភាសាសូវៀត ភាសាអាឡឺម៉ង់ -ល- ក៏ជាភាសារស់ដែរ។ តែបើយើងយកភាសាទាំងនោះមកគិត ក្នុងក្របខ័ណ្ឌប្រជាជាតិខ្មែរយើង ហៅថាជីវភាសាបរទេសទៅវិញ ព្រោះជាសំដីរបស់បរទេសគឺ ពុំមែនជាភាសារបស់ជនជាតិកម្ពុជាយើងទេ។
ង. ភាសាស្លាប់ គឺជាភាសាដែលគេពុំយកមកប្រើ ជាមធ្យោបាយទាក់ទងគ្នាទេ ទាំងក្នុងការសរសេរក្តី ទាំងក្នុងការនិយាយស្តីក្តី។ ប៉ុន្តែភាសាទាំងនេះជាភាសាបុរាណ ដែលគេប្រើយូរយាណាស់មកហើយ។
ឧទាហរណ៍់៖ ភាសាបាលី សំស្រ្កឹត ឡាតាំង -ល-។
ច. ភាសាយាន គឺជាភាសាដែលប្រជាជាតិណាមួយ យកមកប្រើជាឧបករណ៏ ជាយានក្នុងការ សិក្សាយកវិជ្ជាផ្សេងៗ។ ឧទាហរណ៍់៖ ក្នុងសម័យអាណានិគមនិយមបារាំង ភាសាបារាំងជាភាសាយាន សំរាប់ប្រទេសយើង។ សព្វថ្ងៃនេះភាសាខ្មែរជាភាសាយានក្នុងការសិក្សា។ នៅក្នុងភាសានីមួយៗ ការប្រើបា្រស់តែងប្រែប្រួលទៅតាមល្បាក់ភាសាឬបញ្ជីកាភាសា ភាសា-ធម្មតា ភាសាសំរិតសំរាំង ភាសាអក្សរសាស្រ្ត ភាសាអ្នកបា្រជ្ញ ភាសាបចេ្ចកទេស....។ ហើយភាសា ក៏អាចត្រូវគេប្រើខុសគ្នាខ្លះៗ ទៅតាមតំបន់ថែមទៀត។ តាមរយះភាសាគេចែកមធ្យោបាយបណ្តូរ ទំនាក់ទនងគ្នាជាពីរយ៉ាង ហើយមធ្យោបាយនីមួយៗ មានប្រព័ន្ធមួយផ្ទាល់របស់ខ្លួន គឺជាភាសានិយាយ និងជាភាសាសរសេរ។
ឆ. គ្រាមភាសា គឺជាភាសាតំបន់ ដែលប្រើឃ្លាតពីគ្នាបន្តិចៗ តែមិនខុសគ្នារហូតដល់ស្តាប់ រកអ្នក មកបកស្រាយនោះទេ។ ភាសាតំបន់ល្អៀងគ្នាដោយសារ៖
µ សំនៀងសំលេង µ ពាក្យសូរផ្សេងគ្នា តែមានន័យដូចគ្នា។
ឧទាហរណ៍់៖តំបន់ខ្លះ ដូចជា បាត់ដំបង ប្រើពាក្យ “សោ” ក្នុងន័យ អស់កំលាំង។ ឯតំបន់ខ្លះ ទៀតដូចជា កណា្តល ប្រើពាក្យ“ហេវ”ក្នុងន័យដដែល។
ឧទាហរណ៍៖
សោ
អស់កម្លាំង
ហេវ
ពាក្យសូរដូចគ្នាតែមានន័យផ្សេងគ្នា
ឧទាហរណ៍៖ តំបន់ស្វាយរៀងជាដើមប្រើពាក្យ ឈ្នួត ក្នុងន័យក្រមា។ ឯតំបន់ខ្លះទៀតប្រើពាក្យ ឈ្នួតក្នុងន័យ អ្វីដែរគេជួតក្បាល។
ក្រមា
អ្វីដែលសម្រាប់ជួតក្បាល
ឈ្នួត
ការវិវត្តនៃភាសាខ្មែរ
ភាសាខ្មែរកើតឡើងតំាងពីយូរយាណាស់មកហើយ។ តាមកំរាយបុរាណវិទ្យានៅ ល្អាងស្តានភ្នំទាបទ្រាំង”៥គ.ម ពីអណើ្តតហែប”ខេត្តបាត់ដំបង អ្នកបុរាណវិទ្យាបានរកឃើញថាធ្យូរស្រទាប់ទី៤ នៃកំណាយនោះមានអាយុ ៤២៩០ឆ្នាំ មុនគ.ស។ បានសេចក្តីថា នៅលើទឹកដីខ្មែរយើងមនុស្សរស់នៅយ៉ាងហោចណាស់ក៏ តំាងពី៤ពាន់ឆ្នាំមុន គ.ស មកម៉្លេះ។ ភាសាវិទូនៅក្នុងលោកភាគច្រើនបាន ចាត់ទុកភាសាខ្មែរជាភាសានៃអំបូរខ្មែរ-មន។ ហើយអំបូរ ខ្មែរ-មន នេះចេញមកពីអំបូរធំមួយទៀតគឺ អំបូរ “អូស្រ្តូអាស៊ី”
µ ភាសាខ្មែរមនការវិវត្តធំៗ៣លើកគឺ៖
µ ភាសាខ្មែរបុរាណ(ចាប់ពីកំណកំនើតដល់ស-វទី១៦)
µ ភាសាខ្មែរកណ្តាល(ស-វទី១៦ដល់ស-វទី១៩)
µ ភាសាខ្មែរបច្ចុប្បន្ន(ចាប់ពីស-វទី២០មក)
លក្ខណះពិសេសនៃភាសាខ្មែរ
ដើមី្បស្គាល់ភាសាយើងឱ្យបានច្បាស់លាស់ យើងគួរតែស្គាល់លក្ខណះពិសេសខ្លះៗរបស់ភាសាយើងសិន។
ក. ការបន្លឺសំលេង
ក្នុងការបន្លឺសំលេង សូរព្យាង្គខ្មែរពុំមាន ”ស្នៀង”ទេ។ គឺថាក្នុងភាសាខ្មែរពុំមានបំរែបំរួលកំពស់ សូរទាបឬខ្ពស់ ដើម្បីបង្កើតពាក្យច្រើនម៉ាត់ផ្សេងគ្នា(មានន័យផ្សេងគ្នា)នោះទេ។ ភាសាវៀតណាម ឡាវ សៀម ចិន ជាដើមតែងប្រើ ”ស្នៀង” នេះដើម្បីបង្កើត ពាក្យឱ្យកាន់តែច្រើនទៀត។ ជាន័យរបស់ពាក្យប្រែប្រួលទៅតាម “ស្នៀង”នេះឯង។ ចំនែកភាសាខ្មែរមានលក្ខណៈសំគាល់ ខុសប្លែកពីភាសាដទៃ ដូចជា៖
ការបន្លឺសំលេងពុំមានការឡើងចុះ មានសំលេងស្មើមានការបង្រួមព្យាង្គច្រើនមកព្យាង្គតិច។
ភាសាខ្មែរយើងមានទំនោរទៅរក ការបង្រួញព្យាង្គនេះជាមូលហេតុ ដែលនាំឱ្យបុព្វបុរស យើងយកជាមធ្យោបាយខ្មែរនីយកម្ម ពាក្យពហុព្យាង្គ បាលីសំស្រឹ្កតឬ ពាក្យបរទេសឯទៀត។
ឧទាហរណ៍៖
សមាជិ → ស្មាធិ៍
ប្រសាសន → ប្រសាសន៏
ប្រយោជន → ប្រយោជន៏។
ខ. ការបង្កើតពាក្យ
ក្នុងការបង្កើតពាក្យ ខ្មែរមានវិធីកំលាយពីរយ៉ាងគឺ វិធីកំលាយដោយផ្នត់ដើម និងវិធីកំលាយ ដោយផ្នត់ជែក។
១. ពលកម្មបងើ្កតនូវភាសា
ផើ្តមពីពលកម្ម ពិសេសពលកម្មរួម ក្រុមមនុស្សបុព្វកាលបានបងើ្កតឱ្យកើតឡើងនូវ បំណងក្នុងទំនក់ទំនង និងការត្រិះរិះ ពិចារណា។ ជាបណើ្តរៗស្របជាមួយនឹងការរីកចំរើននៃបាតដៃ និងដំណាក់កាលពលកម្ម មនុស្សបានចាប់ផើ្តម គ្រប់គ្រងត្រួតត្រា លើមជ្ឈដ្ឌានធម្មជាតិ។ ក្នុងទិសដៅធម្មជាតិ ជានិច្ចកាលមនុស្ស បានរកឃើញលក្ខណៈពិសេសថ្មី ដែលពីដើមរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ ពុំធ្លាប់បានយល់ដឹង។ ម្យ៉ាងទៀតការរីកចំរើននៃពលកម្មបានផ្តល់នូវលទ្ធផលសំខាន់ៗ និងចាំបាច់គឺ ចំណង ទំនាក់ទំនង រវាងសមាជិតនៃសង្គមដោយវិធីបងើ្កតឡើង នូវករណីជាច្រើនដើម្បីឱ្យមនុស្សជួយ សហប្រតិបត្តិការនោះ។ រួមសេចក្តីមកមនុស្សកំពុង ទទួលបាននូវ រូបភាពនោះដល់កំរិតមួយដូចគ្នា ហើយគេក៏មានប្រការច្រើនទៀត ដែលគប្បីត្រូវនិយាយ “ភាសា” ទើបអាចយល់គ្នាបាន។
២. ពលកម្មបងើ្កតលទ្ធភាពឱ្យភាសានូវរូបភាព
ភាសា គឺជាប្រព័ន្ធសញ្ញា បានន័យថាភាសាត្រូវតែមានឧបករណ៏សូរផង និង ផ្នែក ន័យផង។ ដូចនេះ ចង់បាន”ភាសា” មនុស្សចាំបាច់ត្រូវតែមានគ្រឿងប្រដាប់ បន្លឺសំលេងគ្រប់គ្រាន់ និងកត្តាបង្ហាញន័យផង។ ជាដំបូងពលកម្មជាបណើ្តរៗ បានធើ្វឱ្យ គ្រឿងប្រដាប់សំលេងរបស់មនុស្សបានល្អ សុក្រិត។ បន្ទាប់មកពលកម្មជំរុញកំរិតមនុស្ស ឱ្យវិវត្តឡើងនោះ គឺជាសភាពការណ៏ពីរយ៉ាង ដែលនាំឱ្យមនុស្ស សំរេចចិត្តបង្កើតនូវភាសាបាន។
ឧទាហរណ៍ ស្នូរជួរម៉ោង៧ និងស្នូរជួរ ម៉ោង១១ មានន័យខុសគ្នា។
ក. ភាសាផ្លាស់ប្តូរទៅតាមតំរូវការរបស់សង្គម
ក្នុងសង្គមដែលមានវណ្ណៈ ជាន់ថ្នាក់ផ្សេងៗ ប៉ុន្តែវណ្ណៈ ជាន់ថ្នាក់សង្គមតែងតែ ប្រើប្រាស់រួមនូវ ភាសាមួយដែលបំរើឱ្យគ្រប់ស្រទាប់វណ្ណៈទាំងអស់ក្នុងសង្គម។ ក្នុងដំណាក់កាលមួយសង្គមអាច ផ្លាស់ប្តូរ រូបភាពសេដ្ឋកិច្ចនយោបាយជា ច្រើនដង ប៉ុន្តែ តែងតែប្រើប្រាស់នូវភាសារួមមួយដូចគ្នា។ ត្រង់នេះហើយដែលជា ភាសាមិនដូចគ្នានឹង បាតុភូតសង្គមផ្សេងៗគ្នានេះទេ ភាសាខ្លួនឯងផ្ទាល់ គ្មានលក្ខណៈ វណ្ណះទេ ប៉ុន្តែការប្រើប្រាស់ភាសា អាកប្បកិរិយានៃការប្រើប្រាស់ភាសារបស់បុគ្គល ដែលនៅក្នុងស្រទាប់វណ្ណៈណាមួយ ពេលនោះហើយដែលគេឃើញថា ភាសា មានចរិតវណ្ណៈច្បាស់លាស់។ ភាសាមានរូបភាព អាស្រ័យដោយសំណូមពរទំនាក់ទំនង របស់មនុស្សក្នុងសង្គម។ ភាសាវិវត្តវាអាស្រ័យដោយសង្គមវិវត្ត និងកាន់តែមានរូបភាពប្លែកៗ សំបូរឡើងថែមទៀត។ ប៉ុន្តែកាលណាភាសាមានការវិវត្តខ្លាំង ពេលខ្លះភ្លេចគិតដល់ការបាត់បង់នៃភាសាខ្លួន។ ស្របគ្នានឹងវប្បធម៌ខ្មែរខដែលនាអំឡុងស.វទី១៩ ដល់ ២១នេះសង្កេតឃើញថា ខ្មែរមានការទទួលយកនូវវប្បធម៌បរទេស មកទាំងស្រុងដោយមិនបានយកមកសំយោគឱ្យស្របនឹងវប្បធម៌ជាតិខ្លួន មុនចេញផ្សាយទៅតាមប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយទាំងអស់ វត្តមានរបស់ទាំងនោះមាន(ម៉ូតសក់ សម្លៀកបំពាក់ ការតុបតែងខ្លួន អត្តចរិត និងការនិយាយស្ដី)ជាដើម។
៤៨.មុខងារភាសា
ភាសាមានមុខងារសំខាន់បីគឺ៖
- មុខងារបម្រាប់ពត៌មាន (បា្រប់ពត៌មានផ្សែងៗឱ្យដឹង)
- មុខងារសំណើរបញ្ជា (ជំរុញអ្នកដ៏ទៃឱ្យបំពេញកិច្ចការអ្វីមួយ)
- មុខងារសំដែងផ្លូវចិត្ត (បា្រប់ពត៌មានផងសំដែងមនោសព្ចោតនាផង)
ភាសាជាមធ្យោបាយនៃបណ្តូរទំនាក់ទំនង សំខាន់ជាងគេបំផុតរបស់មនុស្ស ប៉ុន្តែ មនុស្សមានមធ្យោបាយបណ្តូរទំនាក់ទំនងផ្សេងៗទៀតដូចជា៖ កាយវិការលំញាក់គឺ ជាមធ្យោយបាយខ្សត់ខ្សោយមិនជាក់លាក់ហើយមិនអាចសំដែង សញ្ញាណ អរូបិយបានទេ។ សិល្បះ (គ្មានសំដី ) ដូចជា ភ្លេង គំនូរ របាំ ជាដើមគឺជាមធ្យោបាយសំដែង សព្ចោតនា រំភើបហើយពុំអាចបញ្ជាក់ឱ្យបានច្បាស់លាស់ដែរ។ បែបនៃភាសាគេអាចចែកភាសាទៅតាមប្រវត្តិឬតាមបំរើបំរាស់ដូចជា៖
ក. ភាសាមេ គឺជាភាសាដើមឱ្យកំនើត ដល់ភាសាច្រើនទៀតក្នុងការវិវត្តខ្លួននៃប្រវត្តិសាស្រ្ត។
ឧទាហរណ៍់៖ អំបូរខ្មែរមន ជាភាសាមេ នៃភាសាខ្មែរ។
ខ. អំបូរញាតិ គឺជាភាសាទំាងទ្បាយណា ដែលបែកចេញមកពីភាសាមេជាមួយគ្នា។
ឧទាហរណ៍់៖ ភាសាខ្មែរ និងភាសាមនជាភាសាញាតិនឹងគ្នា។
គ. ភាសាកំណើត (មាតុភាសា) គឺភាសាដែលគេប្រើប្រាស់ ក្នុងប្រទេសកំនើតអ្នកនិយាយ ហើយអ្នកនិយាយបានចេះចាំតាំងពីកុមារមក។ ឧទាហរណ៍់៖ សុក កើតនៅស្រុក ខ្សាច់កណា្តល។ សុកនិយាយ ភាសាតាំងពីដឹងក្តីមកភាសាខ្មែរជាភាសា កំនើតរបស់សុក(នៅក្មេងជួបនឹងបរិយាកាសជុំវិញបែបណាគឺវាទទួលបែបនោះ)។
ឃ. ភាសារស់ ឬជីវភាសា គឺជាភាសាយាន្ត ដែលគេប្រើសព្វថ្ងៃក្នុងការប្រាស័យទាក់ទងគ្នា មាត់ក្តី តាមអក្សរក្តី នៅក្នុងប្រទេសផ្សេងៗ។ ភាសាខ្មែរជាភាសារស់ព្រោះពលរដ្ឋកម្ពុជាទូទំាងប្រទេសប្រើភាសានេះ ដើមី្បបា្រស្រ័យទាក់ទងគ្នាប្រចាំថ្ងៃ។ ឯភាសាវៀតណាម ភាសាទ្បាវ ភាសាសូវៀត ភាសាអាឡឺម៉ង់ -ល- ក៏ជាភាសារស់ដែរ។ តែបើយើងយកភាសាទាំងនោះមកគិត ក្នុងក្របខ័ណ្ឌប្រជាជាតិខ្មែរយើង ហៅថាជីវភាសាបរទេសទៅវិញ ព្រោះជាសំដីរបស់បរទេសគឺ ពុំមែនជាភាសារបស់ជនជាតិកម្ពុជាយើងទេ។
ង. ភាសាស្លាប់ គឺជាភាសាដែលគេពុំយកមកប្រើ ជាមធ្យោបាយទាក់ទងគ្នាទេ ទាំងក្នុងការសរសេរក្តី ទាំងក្នុងការនិយាយស្តីក្តី។ ប៉ុន្តែភាសាទាំងនេះជាភាសាបុរាណ ដែលគេប្រើយូរយាណាស់មកហើយ។
ឧទាហរណ៍់៖ ភាសាបាលី សំស្រ្កឹត ឡាតាំង -ល-។
ច. ភាសាយាន គឺជាភាសាដែលប្រជាជាតិណាមួយ យកមកប្រើជាឧបករណ៏ ជាយានក្នុងការ សិក្សាយកវិជ្ជាផ្សេងៗ។ ឧទាហរណ៍់៖ ក្នុងសម័យអាណានិគមនិយមបារាំង ភាសាបារាំងជាភាសាយាន សំរាប់ប្រទេសយើង។ សព្វថ្ងៃនេះភាសាខ្មែរជាភាសាយានក្នុងការសិក្សា។ នៅក្នុងភាសានីមួយៗ ការប្រើបា្រស់តែងប្រែប្រួលទៅតាមល្បាក់ភាសាឬបញ្ជីកាភាសា ភាសា-ធម្មតា ភាសាសំរិតសំរាំង ភាសាអក្សរសាស្រ្ត ភាសាអ្នកបា្រជ្ញ ភាសាបចេ្ចកទេស....។ ហើយភាសា ក៏អាចត្រូវគេប្រើខុសគ្នាខ្លះៗ ទៅតាមតំបន់ថែមទៀត។ តាមរយះភាសាគេចែកមធ្យោបាយបណ្តូរ ទំនាក់ទនងគ្នាជាពីរយ៉ាង ហើយមធ្យោបាយនីមួយៗ មានប្រព័ន្ធមួយផ្ទាល់របស់ខ្លួន គឺជាភាសានិយាយ និងជាភាសាសរសេរ។
ឆ. គ្រាមភាសា គឺជាភាសាតំបន់ ដែលប្រើឃ្លាតពីគ្នាបន្តិចៗ តែមិនខុសគ្នារហូតដល់ស្តាប់ រកអ្នក មកបកស្រាយនោះទេ។ ភាសាតំបន់ល្អៀងគ្នាដោយសារ៖
µ សំនៀងសំលេង µ ពាក្យសូរផ្សេងគ្នា តែមានន័យដូចគ្នា។
ឧទាហរណ៍់៖តំបន់ខ្លះ ដូចជា បាត់ដំបង ប្រើពាក្យ “សោ” ក្នុងន័យ អស់កំលាំង។ ឯតំបន់ខ្លះ ទៀតដូចជា កណា្តល ប្រើពាក្យ“ហេវ”ក្នុងន័យដដែល។
ឧទាហរណ៍៖
សោ
អស់កម្លាំង
ហេវ
ពាក្យសូរដូចគ្នាតែមានន័យផ្សេងគ្នា
ឧទាហរណ៍៖ តំបន់ស្វាយរៀងជាដើមប្រើពាក្យ ឈ្នួត ក្នុងន័យក្រមា។ ឯតំបន់ខ្លះទៀតប្រើពាក្យ ឈ្នួតក្នុងន័យ អ្វីដែរគេជួតក្បាល។
ក្រមា
អ្វីដែលសម្រាប់ជួតក្បាល
ឈ្នួត
ការវិវត្តនៃភាសាខ្មែរ
ភាសាខ្មែរកើតឡើងតំាងពីយូរយាណាស់មកហើយ។ តាមកំរាយបុរាណវិទ្យានៅ ល្អាងស្តានភ្នំទាបទ្រាំង”៥គ.ម ពីអណើ្តតហែប”ខេត្តបាត់ដំបង អ្នកបុរាណវិទ្យាបានរកឃើញថាធ្យូរស្រទាប់ទី៤ នៃកំណាយនោះមានអាយុ ៤២៩០ឆ្នាំ មុនគ.ស។ បានសេចក្តីថា នៅលើទឹកដីខ្មែរយើងមនុស្សរស់នៅយ៉ាងហោចណាស់ក៏ តំាងពី៤ពាន់ឆ្នាំមុន គ.ស មកម៉្លេះ។ ភាសាវិទូនៅក្នុងលោកភាគច្រើនបាន ចាត់ទុកភាសាខ្មែរជាភាសានៃអំបូរខ្មែរ-មន។ ហើយអំបូរ ខ្មែរ-មន នេះចេញមកពីអំបូរធំមួយទៀតគឺ អំបូរ “អូស្រ្តូអាស៊ី”
µ ភាសាខ្មែរមនការវិវត្តធំៗ៣លើកគឺ៖
µ ភាសាខ្មែរបុរាណ(ចាប់ពីកំណកំនើតដល់ស-វទី១៦)
µ ភាសាខ្មែរកណ្តាល(ស-វទី១៦ដល់ស-វទី១៩)
µ ភាសាខ្មែរបច្ចុប្បន្ន(ចាប់ពីស-វទី២០មក)
លក្ខណះពិសេសនៃភាសាខ្មែរ
ដើមី្បស្គាល់ភាសាយើងឱ្យបានច្បាស់លាស់ យើងគួរតែស្គាល់លក្ខណះពិសេសខ្លះៗរបស់ភាសាយើងសិន។
ក. ការបន្លឺសំលេង
ក្នុងការបន្លឺសំលេង សូរព្យាង្គខ្មែរពុំមាន ”ស្នៀង”ទេ។ គឺថាក្នុងភាសាខ្មែរពុំមានបំរែបំរួលកំពស់ សូរទាបឬខ្ពស់ ដើម្បីបង្កើតពាក្យច្រើនម៉ាត់ផ្សេងគ្នា(មានន័យផ្សេងគ្នា)នោះទេ។ ភាសាវៀតណាម ឡាវ សៀម ចិន ជាដើមតែងប្រើ ”ស្នៀង” នេះដើម្បីបង្កើត ពាក្យឱ្យកាន់តែច្រើនទៀត។ ជាន័យរបស់ពាក្យប្រែប្រួលទៅតាម “ស្នៀង”នេះឯង។ ចំនែកភាសាខ្មែរមានលក្ខណៈសំគាល់ ខុសប្លែកពីភាសាដទៃ ដូចជា៖
ការបន្លឺសំលេងពុំមានការឡើងចុះ មានសំលេងស្មើមានការបង្រួមព្យាង្គច្រើនមកព្យាង្គតិច។
ភាសាខ្មែរយើងមានទំនោរទៅរក ការបង្រួញព្យាង្គនេះជាមូលហេតុ ដែលនាំឱ្យបុព្វបុរស យើងយកជាមធ្យោបាយខ្មែរនីយកម្ម ពាក្យពហុព្យាង្គ បាលីសំស្រឹ្កតឬ ពាក្យបរទេសឯទៀត។
ឧទាហរណ៍៖
សមាជិ → ស្មាធិ៍
ប្រសាសន → ប្រសាសន៏
ប្រយោជន → ប្រយោជន៏។
ខ. ការបង្កើតពាក្យ
ក្នុងការបង្កើតពាក្យ ខ្មែរមានវិធីកំលាយពីរយ៉ាងគឺ វិធីកំលាយដោយផ្នត់ដើម និងវិធីកំលាយ ដោយផ្នត់ជែក។